دشتستان بزرگ- هادی پاپری*: منظر قانونی، اراضی به سه دسته تقسیم می شوند:
۱) اراضی دایر: به اراضی گفته می شود که در آن کشت و زرع یا عمران و آبادی و ساخت و ساز و نظایر آن وجود داشته و به عبارتی آباد باشد.
۲) اراضی بایر: اراضی است که قبلاً آباد بوده ولی در حال حاضر فاقد ساختمان و کشت و کار و عمران و آبادی بوده و معطل افتاده است.
۳) اراضی موات: اراضی است که نه در حال حاضر و نه قبلاً ابنیه و کشت و زرع و عمران و آبادانی نداشته است؛ مثل اراضی کویر

به موجب قانون لغو مالکیت اراضی موات مصوب ۱۳۵۸ مالکیت تمام کسانی که تا آن سال زمین موات داشته اند لغو شده و ملک ایشان به دولت تعلق یافت؛ حتی کسانی که دارای سند مالکیت ثبتی بوده اند.
کمیسیون ماده ۱۲ قانون زمین شهری و اراضی موات:
اراضی موات زمین هایی است که آبادی و عمران در آن نیست و مرجع تشخیص اراضی موات، کمیسیون ماده ۱۲ قانون زمین شهری می باشد.

زمین موات چیست؟
زمین موات از دیدگاه حقوقی و دو قانون حاکم بر اراضی موات، این گونه تعریف شده است:
ماده ۳ قانون زمین شهری؛ اراضی موات شهری زمین هایی است که سابقه عمران و احیاء نداشته باشد.
ماده ۲۷ قانون مدنی؛ زمین هایی که معطل افتاده و آبادی و کشت و زرع در آنها نباشد.
کدام قانون بر اراضی موات حاکم است؟
قانون زمین شهری مصوب ۱۳۶۶/۶/۲۲ در حال حاضر بر اراضی واقع در محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها و شهرکها حاکم است.
قانون مرجع تشخیص اراضی موات و ابطال سند مصوب ۱۳۶۵/۹/۳۰ بر اراضی خارج از محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها حاکم می باشند.
کدام مرجع برای تشخیص اراضی موات از سایر اراضی صالح است؟
الف) کمیسیون ماده ۱۲
ب) هیئت هفت نفره واگذاری

کمیسیون ماده ۱۲:
به استناد ماده ۱۲ قانون زمین شهری تشخیص عمران و احیاء و تعیین زمین دایر و تمییز بایر از موات را به عهده وزارت مسکن و شهرسازی گذاشته که به موجب دستورالعمل صادره از وزارت مسکن و شهرسازی مصوب ۱۳۶۵/۷/۲ تشخیص عمران و تعیین نوع زمین به عهده کمیسیونی موصوف به کمیسیون ماده ۱۲ محول شده است.

اعضای تشکیل دهنده کمیسیون ماده ۱۲:
کمیسیون متشکل از سه نفر مرکب از نمایندگان وزارت مسکن و شهرسازی که با حکم وزیر مسکن تشکیل می گردد.

وظایف دبیرخانه کمیسیون ماده ۱۲ چیست؟
وصول استعلام ادارات دولتی ذیربط و پاسخ به استعلامات مذکور در خصوص نوع زمین،
بررسی وضعیت مورد استعلام از لحاظ بلامانع بودن طرح در کمیسیون، تکمیل پرونده و ارجاع آن به کمیسیون، جمع آوری آراء کمیسیون و ابلاغ آنها به مالکین یا درج در روزنامه کثیر الانتشار، ارسال یک نسخه از آراء صادره به اداره کل زمین شهری استان، تهیه آمار از فعالیتهای کمیسیون، جمع آوری مدارک لازم جهت دفاع در محاکم

*کدام اراضی نمی توانند در کمیسیون ماده ۱۲ قانون زمین شهری مطرح شوند؟*
۱) اراضی متعلق به شهرداری ها و شرکتهای وابسته به شهرداری
۲) اراضی دارای گواهی عمران
۳) اراضی متعلق به دولت

نحوه رسیدگی کمیسیون ماده ۱۲ قانون زمین شهری
کمیسیون پس از بازدید از محل، تحقیقات لازم از معمرین، استماع دفاع مالکین و وکیل آنها، بررسی اسناد موجود در پرونده و تطبیق کروکی با نقشه هوایی، با اکثریت اعضاء اقدام به صدور رای می نماید.
آیا آراء صادره از کمیسیون ماده ۱۲ قطعی است؟
آراء صادره از کمیسیون قابلیت اعتراض دارد. مرجع صالح رسیدگی به اعتراض دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع ملک است و مهلت اعتراض از تاریخ اعلام رای سه ماه تعیین شده است.

چه کسانی می توانند به رای صادره از کمیسیون ماده ۱۲ قانون زمین شهری اعتراض نمایند؟
دارندگان اسناد عادی:
دارندگان اسناد عادی قبل از اعتراض به رای صادره به خواسته ابطال رای کمیسیون ابتدائاً باید دادخواستی به طرفیت وزارت مسکن و شهرسازی به خواسته تأیید صحت تاریخ تنظیم سند عادی و نیز صحت معامله تقدیم دادگاه عمومی حقوقی نموده و در این مورد حکم اخذ نمایند.
دارندگان اسناد رسمی:
برخلاف دارندگان اسناد عادی، دارندگان اسناد رسمی به لحاظ رسمیت داشتن مالکیت آنها مستقیماً می توانند به رای کمیسیون در دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع ملک اعتراض نمایند.

هیئت هفت نفره واگذاری؛
اراضی موات خارج از محدوده قانونی شهرها تحت شمول قانون مرجع تشخیص اراضی موات و ابطال سند مصوب ۱۳۶۵/۹/۳۰ می باشد که به موجب این قانون مرجع تشخیص اراضی موات خارج از محدوده قانونی شهرها به عهده هیئت هفت نفره واگذاری می باشد.

اعضای تشکیل دهنده هیئت هفت نفره
دو نفر نماینده وزارت کشاورزی
یک نفر نماینده جهاد کشاورزی
یک نفر قاضی
نماینده وزارت کشور
دو نفر عضو متغیر که مورد اعتماد اهالی محل باشند
هیئت با حضور حداقل چهار نفر رسمیت می یابد و رای اکثریت با حداقل سه نفر ملاک عمل خواهد بود و یکی از آنها باید قاضی باشد.
وظایف هیئت هفت نفره واگذاری چیست؟
حل و فصل قضایای مورد نزاع مربوط به اجرای قانون تشخیص اراضی موات، واگذاری زمین،
تشخیص صلاحیت و میزان استفاده از وام و امکانات کشاورزی در طول اجرای این قانون، لازم به ذکر است که این هیئت تا سال ۱۳۶۹ فعالیت می نمود، از سال ۱۳۷۰ دو سازمان امور اراضی و هیئت نفره با هم ادغام شدند و سازمان امور اراضی که متولی زمین در وزارت کشاورزی است تشکیل شد.
*مــدرس دانشگاه