دشتستان بزرگ- هادی پاپری: ممکن است شما مایل باشید که ملک خود را جهت استفاده در اختیار اشخاص دیگر قرار دهید، بی آنکه مالکیت آن را به افراد مزبور انتقال دهید.
قانون این حق را برای شما تحت عنوان”حق انتفاع” به رسمیت شناخته و بر آن آثار حقوقی متنوعی را مترتب ساخته است.

“حق انتفاع” در واقع حق بهره مندی و حق استفاده از منافع اموال غیرمنقول(املاک) و اموال منقول است که با استفاده از مال مذکور بقاء آن متصور باشد. این حق مجزا از حق مالکیت مورد توجه قانونگذار قرارگرفته و البته در شرع مقدس نیز به تبع تعارف اجتماعی آن، مورد تنفیذ و تأیید واقع گردیده است.

“منافع”یک ملک ممکن است دارای تنوع متعددی باشد. مثلاً منافع یک آپارتمان استفاده از آن به عنوان محل سکونت اشخاص است و منافع یک باغ علاوه بر امکان سکونت، ثمرات اشجار و همچنین زراعت در آن، باشد.

کلمه “انتفاع” از ریشه “نفع” مأخوذ گردیده و معنای لغوی آن “بهره بردن شدن و سود جستن” است. “حق انتفاع” در حقوق بدین مفهوم است که شخصی اجازه میدهد که شخص یا اشخاص دیگر ملک و یا مال او را در اختیار گرفته و از آن استفاده کنند بی آنکه مالک آن ملک محسوب گردند.

“حق انتفاع” ممکن است برای مدت معین و محدودی واگذار شود. مثلاً ممکن است شما آپارتمان خود را برای مدت ده سال برای سکونت در اختیار برادر خود قرار دهید. در این صورت از حق انتفاع مذکور بعنوان “حق رقبی” یاد می شود. واژه “رقبی” هم خانواده “رَقَبِه” بوده و در لغت عرب به معنای چیزی است که دارای حیطه و محیط است و به عبارت دیگر احصاء گردیده است. در اصطلاح حقوقی برای قطعه زمین مشخص استعمال می گردد.

“حق انتفاع” ممکن است برای طول مدت حیات مالک و یا شخص منتفع واگذار گردد. به عنوان مثال فردی منزل خود را برای استفاده شخص دیگر تا مادامی که خود زنده است و یا مادام حیات فرد منتفع، در اختیار وی قرار می دهد. در این صورت حق انتفاع واگذار شده را “حق عمری” می نامند.

در صورتی که شما منافع ملک خود را برای سکونت در اختیار دیگری قرار دهید، حق انتفاع واگذار شده را “حق سکنی” می نامند.

واگذاری حق انتفاع می تواند معوض باشد و یا به صورت رایگان صورت پذیرد.

در صورت واگذاری حق انتفاع، مالک در مدت معینه حق رجوع نخواهد داشت مگر آنکه مدت معین نکرده باشد. در این صورت در هر زمان می تواند از اذن خود رجوع نماید. در این نوع واگذاری، حق انتفاع با فوت مالک، منقضی و رفع می گردد.

یکی از کاربردی ترین نکات واگذاری حق انتفاع در جایی است که فردی می خواهد ملک خود را به صورت قطعی به فرد دیگری واگذار کند و یا آن را وقف نماید، اما از طرف دیگر مایل است مادامی که خود زنده است از آن ملک استفاده نماید. در این صورت میتوان ضمن عقد لازم شرط نمود که حق انتفاع ملک مزبور مادام حیات مالک در اختیار وی باشد. این راهکار آنجا ارزش خود را به نمایش می گذارد که مالک چنین قصدی دارد لکن از یک طرف انتقال ملک ملازمه بدیهی با انتقال منافع آن دارد و مالک پس از انتقال نمی تواند خود همچنان از آن بهره مند گردد و از طرف دیگر وصیت به انتقال ملک پس از فوت نیز در صورت اعتراض وراث، نمی تواند چنین خواسته ای را جامه عمل بپوشاند. در اینجا با حفظ حق انتفاع در ضمن انتقال، مالک به راحتی و با اطمینان خاطر، به مقصود خود نائل می گردد.

تعریف حق انتفاع:
حق انتفاع عبارت است از حقی است که به موجب آن شخص میتواند از مالی که عین آن ملک دیگری است و مالک خاصی ندارد استفاده کند.

انواع حق انتفاع:

حق عمری؛
حقی انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد.

حق رقبی؛
حقی انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار میگردد.

حق سکنی؛
اگر حق انتفاع عبارت از سکونت در اموال غیرمنقول باشد سکنی یا حق سکنی نامیده میشود و این حق ممکن است به طریق عمری یا به طریق رقبی برقرار شود.

انواع اسنادی که در ارتباط با حق انتفاع تنظیم می‌شوند:

اسنادی که در ارتباط با حق انتفاع ممکن است در دفاتر اسناد رسمی تنظیم و ثبت شود از این قبیل می‌باشند:

۱) عمری که به موجب آن مالک حق انتفاع از مال خود را برای شخصی به مدت عمر خود یا عمر منتفع یا عمر شخص ثالثی برقرار می‌کند. در عمری به اعتبار اینکه حق انتفاع به عمر چه کسی برقرار می‌شود، سه نوع سند تنظیم می‌گردد.

۲) رقبی که به موجب آن مالک حق انتفاع را برای مدت معینی برقرار می‌کند.
مدت معین مذکور در رقبی و سایر موارد، باید مدت معلوم باشد و مدت عمر اشخاص را که مجهول است نمی‌توان مدت معین تلقی کرد.

۳) سکنی که به موجب آن مالک سکونت در مسکنی را به طریق عمری یا رقبی برای دیگری برقرار می‌کند.
هر سه عقد عمری و رقبی و سکنی عقود لازم و بلاعوض هستند و هیچ یک از طرفین عقد، حق فسخ آن را ندارند مگر اینکه برای مدت معین خیار فسخ برای هر یک از متعاقدین قرار داده شود، لذا طرفین می‌توانند به تراضی آن را تفاسخ و اقاله نمایند.

حبس مطلق:
به موجب آن مالک حق انتفاع را بدون قید مدت برای شخصی برقرار کند، این عقد جایز است و مالک هر وقت بخواهد می تواند رجوع کند و با فوت او حق انتفاع زائل می شود.

صلح؛
حق انتفاع که به موجب آن مالک یا دارنده حق انتفاع (به شرطی که حق انتقال به غیر از او سلب نشود) می‌توانند حق انتفاع را به مدت عمر یا مدت معین به دیگری صلح نمایند که این صلح ممکن است معوض باشد و نتیجه عقد عمری یا رقبی خواهد داشت، بدون اینکه شرایط و احکام خاصه عمری یا رقبی در آن مجری شود.

صلح عمری؛
از انواع صلح حق انتفاع است که ثمره عقد عمری را می‌دهد که به موجب آن مالک عین، حق انتفاع مادام‌العمر آن را به طور معوض، محاباتی و یا مجانی به شخصی صلح کند.

صلح به شرط عمری؛
به صورت شرط فعلی یا شرط نتیجه منعقد می‌گردد که به موجب آن مالک، مال خود را به شخص صلح می‌کند به شرطی که متصالح مورد صلح را به مصالح یا شخص ثالث عمری کند (شرط فعل) و یا مالک مال خود را به شخص صلح می‌کند به شرطی که حق انتفاع آن به طریق عمری متعلق به مصالح یا شخص ثالث باشد. (شرط نتیجه)

وصیت؛
به موجب آن مالک وصیت می کند عین مال متعلق به موصی‌له و حق انتفاع برای مدت معین متعلق به غیر باشد یا وصیت می کند که به موجب آن حق انتفاع متعلق به وراث (اعم از یکی از وراث یا همه آنها یا ثالث) باشد و عین مال شخص ثالث شود و یا وصیت می‌کند که به موجب آن حق انتفاع متعلق به غیر و عین مال ورثه باشد و امثال آن.

حبس مؤبد؛
به موجب آن مالک عین مال را حبس می ‌کند و مقرر می‌دارد مادامی که عین باقی است مباح له از منافع آن مجاناً بهره‌ور شود. (قانون اوقاف)

ثلث باقی؛
ثلث مؤبد مال غیرمنقولی است که موصی آن را از محل ثلث خود برای صرف در مصارف خیر، معین کند که پیوسته در آن مصرف شود (ماده ۳۶ آیین‌نامه قانون ثبت) به طوری که مشخص است این موضوع ضمن سند وصیت برقرار می‌گردد.

تفاوت های حق ارتفاق و حق انتفاع:

از حیث موضوع؛

حق ارتفاق اختصاص به املاک و اراضی دارد و حتی در اموال غیرمنقول حکمی و تبعی جاری نمیشود.
حق انتفاع ممکن است منقول و یا غیرمنقول باشد.(ماده ۴۶ قانون مدنی)

از حیث قابلیت انتقال؛

حق ارتفاق مستقل از ملک قابل انتقال نیست.
حق انتفاع مستقل از مال قابل انتقال است.

از حیث مدت؛

حق ارتفاق اصولاً دائمی است مگر خلافش تراضی شده باشد.
حق انتفاع اصولاً موقت است به استثناء حبس موبد.

هزینه اجرای حق ارتفاق:

۱) هزینه لازم برای استفاده صاحب حق ارتفاق برعهده صاحب حق ارتفاق است.

۲) هزینه های لازم برای حفظ مال در برابر تصرف صاحب حق برعهده مالک است.

بنابراین اگر مجرای آب شخصی در خانه دیگری باشد و خرابی به وجود آید اگر خرابی مانع از عبور آب شود تعمیر برعهده صاحب حق ارتفاق است.
اگر سبب ورود خسارت به خانه شود دفع ضرر برعهده مالک خانه و هزینه ها با خود مالک است.(ماده ۱۰۰ قانون مدنی)