دشتستان بزرگ- هادی پاپری*: حق ارتفاق، حقی است که صاحب ملکی به اعتبار حقی که در ملک دیگری دارد می‌تواند از آن ملک استفاده کند. این حق شامل عناوینی نظیر حق عبور، حق مجری، حق شرب، حق شبکه و حق ناودان و … می‌شود.

برای آشنایی با حق ارتفاق مثال‌هایی را برای توضیح بیشتر در ادامه می‌آورم. هرگاه فردی برای رسیدن به زمین خود ناچار باشد از زمین ملک مجاور خود بگذرد، گفته می‌شود که وی حق عبور از آن زمین را دارد. یا آنکه هرگاه کسی برای آبیاری زمین خود ناچار باشد نهری از زمین دیگری عبور دهد تا آب را به زمین خود برساند، وی حق مجری در زمین دیگری خواهد داشت. اگر کسی اجازه داشته باشد ناودان خود را به سمت ملک مجاور قرار دهد، وی حق ناودان دارد و مثال‌های دیگری از این دست وجود دارد.
حق ارتفاق در واقع چهره‌ای از حق انتفاع است با این تفاوت که حق ارتفاق صرفاً اختصاص به اموال غیرمنقول دارد. بدین‌معنا که حق ارتفاق معمولاً در دو ملک مجاور و متصل وجود دارد. همچنین برخلاف حق انتفاع این حق به‌صورت دائمی ایجاد می‌شود و تا زمانی که دارنده‌ٔ حق ارتفاق مالک زمین مجاور باشد، حق ارتفاق به قوت خویش باقی است.

حق ارتفاق به سه طریق ایجاد می‌شود:

۱- از طریق قانون و حقی که قانون گذار برای افراد به رسمیت می‌شناسد، که به آن حق ارتفاق قانونی می‌گویند. مثلاً در قانون برنامه‌ٔ عمرانی سوم کشور پیش‌بینی شده بود که دولت در مورد زمین‌هایی که در مسیر راه و خطوط مواصلاتی و برق و مجاری آب و لوله های گاز و نفت قرار می‌گیرد، حق ارتفاق خواهد داشت.
۲- از طریق قرارداد میان مالک زمین با دارندهٔ حق ارتفاق، که به آن حق ارتفاق قراردادی گویند.
۳- به واسطهٔ وضع طبیعی املاک که به آن حق ارتفاق طبیعی گویند. مثلاً زمینی که در پایین قرار گرفته به حکم وضع طبیعی خود، مجرای فاضلاب و آب باران زمین بالاتر است.
حق ارتفاق همچنین ممکن است در اثر اذن مالک داده شود و در این‌صورت مالک هر وقت که بخواهد می‌تواند اذن خود را پس بگیرد و اجازه عبور و حق ارتفاق به غیر ندهد.

حق ارتفاق ممکن است به‌صورت مثبت یا منفی ایجاد شود. در حق ارتفاق مثبت صاحب ملک، اجازه‌ استفاده از ملک دیگری را خواهد داشت. به‌عنوان‌نمونه: حق داشتن درب و پنجره، حق مجری، حق شرب، حق ناودان یا حق عبور از ملک دیگری.
در حق ارتفاق منفی، مالک از یک سری تصرفات ممنوع می‌شود و دارنده‌ٔ حق ارتفاق از این محدودیت‌های مالک بهره می‌برد. مثلاً حق حریم املاک و قنات‌ها که مالک زمین را از تصرفاتی که مضر به حال صاحب حریم باشد منع می‌کند. توضیح آنکه حق حریم به مقداری از اطراف ملک و قنات و نهر و امثال آن می‌گویند که برای استفاده‌ٔ بهتر از آنها ضرورت دارد و حتی اگر حریم قنات کسی در ملک دیگری باشد، دیگری نمی‌تواند تصرفاتی نماید که به صاحب حریم ضرر برساند یا آنکه مالکی حق ندارد در ملک خود ساختمان سه طبقه به بالا بسازد و این برای تامین نور و هوای کامل همسایه باشد.
در خصوص حق ارتفاق نیز طرفین نسبت به یکدیگر تکالیفی دارند. صاحب حق ارتفاق نمی‌تواند از حقی که دارد سوء‌استفاده کند و از حدود عرفی تجاوز نماید. مثلاً دارنده‌ٔ حق عبور نمی‌تواند در ساعاتی که معمولاً مردم خوابید‌ه اند با ورود به ملک غیر، آسایش مالک و خانواده‌اش را سلب نماید. هزینه‌های مربوط به استفاده از حق ارتفاق نیز به عهدهٔ دارندهٔ حق ارتفاق است اما هزینه‌های مربوط به نگهداری و حفظ مال به عهده‌ٔ خود مالک خواهد بود. در مقابل مالک نیز نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که اجرای حق ارتفاق را با مشکل مواجه نماید. مثلاً اگر کسی حق شرب از آب انبار همسایه را داشته باشد، مالک آب انبار نمی‌تواند به این بهانه که پس از لوله‌کشی آب تصفیه نیازی به آب انبار ندارد، آن را به زیر زمین ملک خود تبدیل نماید.
*مـدرس دانشگاه