دشتستان بزرگ- هادی پاپری: در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی اولین بار واژه چک وارد ادبیات حقوقی ایران شد، کمتر کسی فکر می کرد که این برگه و نوشته چنین تاثیر شگرفی در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم داشته باشد، امروزه کمتر خانواده ای را مشاهده می کنیم که درگیر مشکلات و مصائب مربوط به چک نباشند. آمار چکهای برگشتی حاکی از بدخیم بودن وضعیت موجود در جامعه است، سیر تحول قانون چک در ایران روایت غم انگیز نحوه قانونگذاری مربوط به چک و اصلاحات مکرر آن، نمونه ای قابل تأمل از ایرادات و اشکالات چک در ایران است.

چک در قانون تجارت سال ۱۳۰۴ به عنوان سند تجاری معرفی و در قانون تجارت سال ۱۳۱۱ ضمن تعریف حقوقی چک، به عنوان «وسیله پرداخت نقدی » مثل سایر نظامهای حقوقی دیگر معرفی و صدور چک وعده دار به رسمیت شناخته نشد. در سال ۱۳۱۲ اولین بار چک واجد وصف مجرمانه کیفری گردید و صدور چک بی محل جرم و مستوجب جزای نقدی و حبس تعزیری دانسته شد،

در سال ۱۳۳۱ لایحه قانونی چک تصویب و چک لازم الاجراء گردید. در سال ۱۳۳۷ چک های صادره به عهده موسسات مالی و اعتباری از شمول تعریف چک خارج شد و در صورتی که کسی در یکسال سه بار چک بلامحل صادر می کرد حساب جاری وی مسدود و حساب دیگری به نام وی افتتاح نمی گردید. در سال ۱۳۴۴ با حمایت از دارنده چک مقررگردید «صادرکننده چک زمانی حق صدور چک را دارد که معادل مبلغ آن در بانک محال علیه محل (نقد یا اعتبار) داشته باشد» در این قانون، جرم چک از جنبه عمومی خارج و جنبه خصوصی پیدا کرد. در سال ۱۳۵۵ قانون چک تصویب و صدور چک از حساب مسدود، جرم انگاری شده و جنبه کیفری چک های تضمینی، وعده دار، مشروط، سفید امضاء و بدون تاریخ حذف شد.

در سال ۱۳۷۲ با سختگیری نسبت به چک به گمان کاهش صدور چک بی محل قانون اصلاح و دوباره جنبه کیفری چک های سفید امضاء، مشروط، وعده دار، تضمینی و بدون تاریخ برقرار شد. در سال ۱۳۷۶ امکان دریافت خسارت تأخیر تأدیه چک فراهم شد و در سال ۱۳۸۲ مجدداً قانون چک اصلاح و مجازات کیفری چک های وعده دار، بدون تاریخ، سفید امضاء، تضمینی و مشروط حذف گردید. ماده سه قانون صدور چک اصلاح و در آن تصریح گردید «چک فقط در تاریخ مندرج در آن یا پس از تاریخ مذکور قابل وصول از بانک خواهد بود» این مصوبه حاکی از پذیرش چک تضمینی و وعده دار است.

اصلاحات اخیر در قانون چک ضمن وضع تکالیف جدید نسبت به بانکها در خصوص چک برگشتی و رفع سوء اثر از چکهای برگشتی مقررات جدیدی وضع و  مدت اعتبار چک حداکثر سه سال برای دسته چک های صادره تعیین شد.

در حالی که در برخی از کشورها صدور چک بلامحل فاقد وصف کیفری است ولی به کارگیری چک در کاربرد اصلی آن یعنی «سند پرداخت نقدی» حمایت از چک به جای حمایت از دارنده آن از صدور چک بلامحل جلوگیری شده است.

نکات حقوقی اصول نگارش چک

۱) تاریخ و مبلغ چک را حتماً هم به حروف و هم به عدد بنویسید.

۲) بر روی مبلغ عددی و حروفی را با چسب شیشه ای پوشانده و با ناخن روی آن را خط بیاندازید تا در صورت برداشتن چسب، جوهر را از روی چک جدا نماید.

۳) هرگز در هنگام نگارش چک، خودکارتان را عوض نکنید (حتی دو خودکار همرنگ) چرا که جاعل بعداً می تواند ادعا کند که خودکار سومی هم در کار بوده است.

گاهی دیده می شود کلاهبرداران مخصوصاً خودکار تمام شده ای را به شما داده که بسرعت جوهرش تمام شده و مجبور شوید قسمتی از متن چک را با خودکاری دیگر بنویسید.

۴) یک اشتباه متداول، استفاده از خودکار دیگران است، هرگز از خودکار کسی که می خواهید چک را به او بدهید استفاده نکنید. حتماً برایتان پیش آمده که در هنگام نگارش چک، طرف مقابل فوراً خودکارش را به طرفتان می گیرد، هرگز قبول نکنید. چون بعداً با همان خودکار چک شما دستکاری می شود.

۵) اگر زیاد چک می نویسید از قلمی منحصر بفرد با رنگی خاص استفاده کنید (رنگ مشکی و رنگ آبی براحتی قابل ساخت و جعل است)

۶) یکی از اشتباهات رایج در نگارش چک این است که قسمتی از متن چک را به طرف مقابل می سپاریم تا بنویسد، به عنوان مثال تاریخ ها را میزند و چک را جهت درج مبلغ و امضاء به شما می دهد. یا مبلغ چک را نوشته و از شما می خواهد آن را امضا نمائید.

در اینصورت بعدها بازهم می تواند چک را دستکاری کند و شما نمی توانید ثابت کنید که بعداً اینکار را کرده چون اطلاعات دیگر چک هم بدست او نوشته شده است.

۷) در صورتی که چک خط خوردگی ندارد، حتماً درج نمایید “بدون خط خوردگی” و در صورتی که دارای خط خوردگی است حتماً میزان و موارد خط خوردگی را در پشت چک کامل توضیح دهید.

۸) در صورت عقد قرارداد، حتماً مبلغ، تاریخ و شماره چک را در قرارداد درج کرده و تصاویر چکها را پیوست نمائید.

۹) بعضی چک ها دارای دو امضاء بوده (حتماً دو نفر باید چک را امضاء کنند) و یا بدون مهر فاقد اعتبارند (معمولاً در شرکت ها) این یکی از فرصت های کلاهبرداری است.

خیلی مواقع صادر کننده چک به قصد پرداخت نکردن یا دیرتر پرداخت کردن چک، مخصوصاً این موضوع را پنهان می کند و چک را امضاء کرده و تحویل شما می دهد.

مسلماً این چک نقد نخواهد شد و تنها راه شما طرح دعوای حقوقی (طولانی مدت) است که در آخر هم مدعی می شود که در آن لحظه فراموش کرده بودم که این چک بدون مهر فاقد اعتبار است.

پس در زمان قرارداد و گرفتن چک، از صادره کننده بخواهید درج کند که این چک دو امضاء نبوده و نیاز به مهر ندارد. در این صورت، اگر این مشکل پیش بیاید، می توانید از وی بخاطر کلاهبرداری شکایت کیفری نمائید.

۱۰) هرگز چک را جهت اصلاح یا تعویض در اختیار صادر کننده قرار ندهید، چون در اختیار داشتن چک توسط صادرکننده به معنای پرداخت دین است. یعنی صادر کننده می تواند مدعی شود که وجه چک را پرداخته و چک را پس گرفته است. این شما هستید که باید در محاکم قضایی ثابت نمائید صادر کننده چک هنوز بدهی خود را پرداخت ننموده و چک را صرفاً جهت اصلاح یا تعویض در اختیار وی قرار داده اید.

۱۱) اگر تاریخ چک شما با تاریخ تحریر (نوشتن) قرارداد یکی باشد، می توانید به صورت کیفری آن را دنبال کنید ولی اگر تاریخ چک بعد از تاریخ قرارداد باشد چک شما وعده دار بوده و صرفاً از طریق حقوقی قابل میگیری است.

۱۲) اگر در متن چک کلمه “بابت” درج شود و یا شرطی درج گردد، چک شما منوط به اجراء و اثبات آن موضوع می گردد. مثلاً به عنوان ضمانت قرارداد …. یا بابت تخلیه ملک ….. در این موارد چک حقوقی شده و دریافت آن مشکل خواهد شد.

*مــــدرس دانشگاه